نور اهلبیت *علیهم السلام

موسیقی، مطرب یا حلال؟!

هر کس به طریقی صفت و حمد تو گوید
بلبل به غزلخــوانی و قمــری به تــرانه

نگارنده با اشاره به مطالب موجود در موسیقی و نظر قرآن و حدیث و علمای اسلامی و کارآزمودگان این هنر سعی دارد در حدّ بضاعت، راه معقولی را ارائه دهد تا همگان بتوانند حالات خود را درک کرده و خود صلاح و مصلحت خویش را ـ با در نظر گرفتن حد و مرز مسائل شرعی و عرفی ـ بدانند؛ به این امید که اگر استماع موسیقی برای آنها جایز باشد، خود را از حظّ و حلاوت آن به دلیل بعضی از تأویل‌ها، تعبیرها، تعریف‌ها و تشریح‌ها محروم نسازند. و اگر به دلایلی از محرمات باشد، با تقلید از مدرنیسم، روان خود را به تبعیت از غیر نسپارند، در واقع باید خود به حدّی از خودکفایی برسند که تعیین‌کننده جایگاه و خواستگاه خویش باشند؛ از زیبایی لذت ببرند و در مقابل آن نعمات خداداد و مواهب آن جمیل جمال‌آفرین شاکر باشند.
تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی
گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش(حافظ)
به یقین اظهارنظر کردن درباره موضوعی که مسؤولان دینی، فرهنگی، اجتماعی و از طرفی شاعران و ادیبان و عارفان آن را در لفافه‌های الوان و ضخیم ابهام و اوهام و اگر و مگر و شایدها و بایدها و نبایدها و ممنوعیت‌ها پیچیده‌اند، کار راحتی نخواهد بود.
ای کاش آنها که با نداشتن شناخت و بصیرت لازم از واقعیّت‌ها، در دهکده جهانی و عصر ارتباطات با سیاست یک بام و دو هوای پذیرفتن و نپذیرفتن، راندن و جذب کردن و اظهارنظر کردن درباره دانسته‌ها و ندانسته‌ها، این گره کور را به وجود آورده‌اند، خود به پرسش‌ها و نیازهای نسل جوان و اقشار مختلف جامعه در عصر رایانه که می‌توان با لمس چند دکمه و ایجاد فرکانس‌های تلفیقی، امواج را مخرب یا مفید ساخت و ره‌آوردهای جدیدی را خارج از تعاریف ذکر شده به وجود آورد، پاسخ می‌دادند.
نگارنده نتیجة تحقیق و طرز تلقی خود را با یاد و نام خداوند و به قصد قربت به خدایی که خالق زیبایی‌ها و سرچشمه همة نعمات است، اعلام می‌دارم. به این امید که مسؤولان ذیصلاح با تکیه بر تحقیق بیشتر و با استفاده از ابزار چشایی و شنوایی موسیقی، و استماع آواها و نواهای فرحبخش و شادی‌آفرین بتوانند امت اسلامی ـ بویژه جوانان لاشرقی و لاغربی محروم مانده از حظّ و حلاوت نهایی دین مبین اسلام را حلاوتی پایدار بچشانند... و باز بدان امید که آنها نیز با دریافت حقایق لطیف و به دست آوردن طراوتی ممدوح، در انتظار دریافت صداها، نواها و آواهای توأم با لهو و لعب و آلوده‌های تحریک‌آمیز و خانمان برانداز وارداتی نباشند؛ بویژه در محیط علم و ادب و دانشگاه‌ها، طراوت پیام و کلام آن را در راستای دلایل عقلی و فطری برای صاحبان معرفت اظهار دارند، تا آنها بتوانند با به کارگیری فهم و ادراک و با الهام از پیامبران درونی و عقل و فطرت، «خودشان» انتخاب‌کننده باشند. باشد که به جای حل مسأله صورت مسأله را از ذهن آنان پاک نکنیم؛ آری در آن مواقع، این ما هستیم که آنها را به فرهنگ مبتذل غرب دعوت می‌کنیم و باید جوابگوی متعاقب رفتار خود در قیامت باشیم.
که خداوند نیز فرموده است: وَقِفُوهُم اِنَّهُم مَسئوُلون، مالکُم لاتَناصَروُن1
(نگاهشان دارید که آنها سخت مسؤول هستند و از آنان باید پرسید چرا در امر دین یکدیگر را یاری نکردید؟)

تعریف موسیقی
* موسیقی در اصطلاح پیشینیان، به آوازه‌خوانی و نواختن آلات موسیقی اطلاق می‌شود. که «موسیقی» لفظ یونانی و «غناء» عربی آن است.2
* موسیقات = آلات غناء، و غناء نیز آهنگ‌های هماهنگ شده است. آهنگ، نغمه‌های پی‌درپی را گویند و نغمه‌ها همان آواهای ردیف شده و متناسب است.3
* موسیقی فنی، ترکیب اصوات است؛ به نحوی که به گوش خوشایند باشد.4
* موسیقی مساوی است با معرفت الحان و آنچه التیام الحان بدان بود و بدان کامل شود.5
* ارسطو، موسیقی را یکی از شعب ریاضی محسوب داشته و فیلسوفان اسلامی نیز این قول را پذیرفته‌اند، ولی از آنجا که همه قواعد موسیقی مانند ریاضی، مسلم و غیرقابل تغییر نیست؛ بلکه ذوق و قریحه سازنده و نوازنده هم در آن دخالت تام دارد، آن را هنر نیز محسوب دارند.6
* ایرانیان در دوره باستان برای موسیقی خط داشته‌اند که 365 حرف «علامت» داشته و با آن می‌توانستند همه‌گونه اصوات را ثبت کنند.7
* موسیقی بیان خوش آهنگ زندگی است.8
* موسیقی: مأخوذ از یونانی است و آهنگ‌هایی را گویند که ملایم و موجه نشاط یا حزن و محرک عواطف و احساسات درونی است.9
* موسیقی علمی، نوعی از موسیقی است که مقید به اصول و قواعد معین بوده و دارای الفبای مخصوص است که نت موسیقی خوانده می‌شود.10

مفهوم موسیقی در قرآن و حدیث
قُل مَنْ حَرَّمَ زینَةِ الله الَّتی اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزقِ؟!11
«یعنی ای محمد! به مردم بگو تا بدانند چه کسی زیبایی‌های هستی را که خداوند برای بندگانش ایجاد کرده، حرام می‌داند؟»
و در ادامه خداوند می‌فرماید: آنچه خوب و لذتبخش است از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها که روزی مردم است؛ البته به آنان بگو: تمامی آنچه طیب و زیباست برای مؤمنین آفریده شده تا بهره‌مند شوند؛ در این جهان و به طور خالص در جهان آخرت.
پس تمامی پدیده‌های طبیعت، چه مناظر زیبا از قبیل دشت و کوه و صحرا و باغ و بوستان و سبزه‌زارها، چشمه‌سارها و آبشارها و چه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و آنچه طیب و لذتبخش و زیباست برای انسان آفریده شده است.
از این رو هر چه طیب و زیبا باشد، برای انسان حلال است و باید از آن بهره‌مند شود تا شکرگزار نعمت‌های الهی بوده باشد.»12
ان الله جمیل و یحب الجمال و یحب ان یری اثر النعمة علی عبده13
یعنی که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و نیز دوست دارد تا آثار نعمت را بر بنده خویش ببیند یعنی با ظاهری آراسته خودنمایی کند.
«لذا به حکم شرع و طبق معنی قرآن، آوای خوش که یکی از پدیده‌های لذتبخش جهان طبیعت است و در قالب نظم قرار گرفته. نمی‌تواند حرام باشد.»14
«اصولاً عبارات و جمله‌بندی‌های قرآن به گونه‌ای تنظیم شده که روان، یکنواخت، هماهنگ و همساز است. حروف و کلمات آن متناسب و هم‌آوا، پیوسته به یکدیگر پیوند خورده‌اند.
با اینکه کلام منثور است، به کلام منظوم بیشتر شباهت دارد.
بدین وصف قرآن سبک نوینی را در لغتنامه عرب به ارمغان آورد و نظم و تألیف جدیدی به جهانیان ارائه کرد و اعراب و جهانیان را به حیرت و شگفتی واداشت.
ادبا و سخنوران و فصحای گذشته و عصر حاضر بدین حقیقت اعتراف دارند که قرآن نه شعر است و نه نثر، ولی ویژگی‌های هر دو را در خود دارد. آزادی نثر را داراست و تأثیر جاذبی شعر را نیز به همراه دارد و نیز از زیبایی‌های کلام مُسَجَّع، بدون تکلُّف برخوردار است.
خلاصه اینکه، قرآن جاذبه دارد، کشش دارد، افسون می‌کند، به وجد می‌‌آورد، لذتبخش است، آرامش می‌دهد. با فطرت دمساز با طبیعت همساز با وجدان سر و کار داشته و با هستی سر و سرّی دارد.
از شعر والاتر و از سحر نافذتر است، تا اعماق درون می‌تازد و تا آخرین نقطه هستی را مسخر می‌سازد.
آری این تأثیر عمیق و تسخیر ضمیر در قید و بند آوای خوش قرآن است، که در نغمه‌های تلاوت آن نهاده و در آهنگ قرائت تنظیم شده است.
در دستور آمده که قرآن را با آهنگ‌های عربی و با صوت خوش عربی تلاوت کنید و از آهنگ‌های مبتذل بپرهیزید.»15
در دو دنیـــا رهنمـــای متقین
بهترین دیـــوان عشق راستین
افضل از هر هدیه در روی زمین
هست قرآن آشکــــــارا و مبین *
و امّا بِنِعمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّث16
خداوند در سوره ضحی به برکت و نعمت برآمدن آفتاب و شب‌هنگام و بهتر بودن آخرت از دنیا و پشتیبانی‌های خود به بندة خاص خود محمّد او را یادآوری می‌کند که نعمت‌های پروردگارت را بازگو کن، که من و شما امروز مورد خطاب قرآن هستیم و راستی چه تأثیرات شگرفی که قرآن در زندگی بشر امروز متمدن نگذاشته؛ بویژه در ادبیات، فن گفتار و نوشتار، مسائل اجتماعی و اخلاقی، سیاسی و حکومتی و اقتصادی و... چه الهام‌هایی که از زیبایی‌های آن نگرفته‌ایم؟ جای تعجب است که بعضی از مفسرین «قول‌الزّور»17 و «لهوالحدیث»18 را به غناء و موسیقی نسبت داده و بلافاصله غناء و آوازخوانی را تحریم کرده و آن را به ائمه معصومین علیهم‌السّلام نیز نسبت داده‌اند19 و بنابر اسناد و روایاتی، خرید و فروش و استفاده از کلیه لوازم موسیقی را حرام و نجس می‌دانند20 که بنابر آنچه در اوایل این بحث ذکر شد، جای تأمل است.
بعضی از مراجع، آلات موسیقی را عبارت از دایره، دف و نی و تنبور و عود و تار و... دانسته و خرید و فروش و نگهداری و استفاده و استماع آن را تحریم کرده و از گناهان کبیره قلمداد کرده‌اند.21 ناگفته نماند که در قرآن کریم هیچ آیه‌ای مستقیماً به موسیقی و غناء نپرداخته است، در حالی که بنا بر احادیث، پیغمبر اکرم دوست نداشت که «ازدواج» سرانجام گیرد مگر آنکه در آن دایره نواخته شود که در اینجا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) موسیقی را حلال دانسته‌اند؛ به شرط آنکه توأم با معصیت نباشد.22
شیخ صدوق(رحمه الله علیه) در کتاب «من لایحضره الفقیه» روایت می‌کند که شخصی از امام علی‌بن الحسین زین‌العابدین علیه‌السّلام سؤال کرد،
چه می‌گویید درباره تهیه و به دست آوردن کنیزکی که صاحب آوای خوش است؟
حضرت فرمودند:
«مَا عَلَیکَ لَوِاشْتَریتَها فَذَکَرَتْکَ الجَنَّة»
یعنی: چه اشکالی دارد که با آوای خوش خود، تو را به یاد آخرت اندازد؟
در تفسیر جلمه فوق گفته‌اند: یعنی کنیز با نوای خوش اشعاری که دارای فضیلت و موعظه است می‌خواند و بدین‌وسیله تأثیر فراوان در روح و روان تو می‌گذارد و آن در تربیت روحی بسـی
مؤر است.23
بدین جهت درمی‌یابیم که نیّت افراد و چگونگی اجرا و مجلس و دریافت‌ها نیز در حلیَّت و حرمت آن مؤثر است؛ چنانکه فرموده‌اند: «اَالاَعمالُ بالنیّات»
حَسِّنوا القرآنَ بِاَصواتِکُم فَاِنَّ الصَّوتَ الحَسَنَ یَزیدُ القرآنَ حُسناً.24
یعنی قرآن را با آوایی نیکو تلاوت کنید، زیرا آوای نیکو بر زیبایی قرآن می‌افزاید.
«و رجع بالقران صوتک فان الله عزوجل یحب الصّوتَ الحسن یُرْجعُ فیه ترجیعاً»
به هنگام تلاوت قرآن، صدای خود را با آوای ترجیع‌دار ادا کنید؛ زیرا خداوند صدای نیکو را دوست دارد که در آن ترجیع به کار رود.25
«ترجیع» گرداندن صدا در گلوست که بر وفق آهنگ‌های متعارف ادا شود.26
(در صورتی که در جای دیگری آن را غناء محسوب کرده و حرام دانسته‌اند.)27
«زمخشری که یکی از استادان لغت محسوب می‌شود، پس از بازگو کردن کلام ابن‌الاعرابی می‌افزاید، مقصود پیغمبر(ص) از جمله «لیس منا من لم یَتَغَنَّ بالقرآن» آن است که هرکس زمزمه و ترنم با قرآن را به جای زمزمه‌های شعر جاهلی قرار ندهد، از ما نیست»28
پس در پایان با توجه به احادیث وارده، می‌شود چنین نتیجه گرفت که آواها، صداها، نواها، آهنگ‌ها و هر چیز جالب و جاذب و منظم که مجموعاً با تعاریف متعدد، آن را موسیقی می‌خوانند اگر در خدمت دین و اسلام باشد و با خلق زیبایی‌ها بتواند دست و دل و خلق را به خالق نزدیک کند. پاک، منزه و مباح است و انسان ضمن استفاده از مواهب الهی باید شاکر باشد.
و اگر وسایلی (ولو هرچند جاذب و جالب) به طریقی انسان را از خدا دور کند و با ایجاد لهو و لعب، انسان را به هرزگی و بیهودگی بکشانند، جایز نیست. و الّا نمی‌شود که موسیقی باشد و آلات موسیقی در کار نباشد و هیچ‌کس حق استفاده از آن را نداشته باشد.
طبیعی است که افراد بشر حالات و روحیات یکسان ندارند و در مقابل پدیده‌ها، عکس‌العمل‌های متفاوتی دارند، پس لازم است از پیامبران درونی (عقل و فطرت) نیز بیشتر بهره گیریم و تکالیف خود را دریابیم.
و اما آنچه را که در تفاسیر آمده است یعنی «قول الزّور»29: عبارت است از دروغ، شهادت ناحق، سخنان لهو و غناء. و اما لهوالحدیث30 نیز، به مردمان فاسد و فتنه‌انگیز خطاب دارد که گفتار و سخنان لغو و باطل را همراه با قصه‌های دروغ و افسانه‌های شهوت‌انگیز خلاف اخلاق و سرود مطرب به هر وسیله تهیه می‌کردند تا خلق را به جهالت برده و از راه خدا و آموختن علوم و معارف قرآن بازدارند، مثل «نضربن حارث» که در زمان پیامبر اکرم(ص) چنین می‌کرد. پس دو کلمه‌ای را که از قرآن به موسیقی و غناء نسبت داده‌اند با توجه به تفاسیر و شأن نزول، مترادف با کلمه موسیقی و غناء نیست و اهل حدیث نیز در مورد آن اتفاق نظر ندارند.
در این دوران که بنابر فضل و کرم پروردگار و الهام از قرآن و عترت و همت مسلمانان، جمهوری اسلامی ایران تشکیل شده است و رسانه‌های جمعی یکی از پایه‌های محکم تبلیغ آن هستند، برای رساندن پیام و کلام خداوند به مسؤولان و از مسؤولان به عامة مردم و استفاده‌کنندگان، به این دستگاه‌ها نیازمندیم و موسیقی در ذات این رسانه‌ها ـ بویژه در تلویزیون و رادیو ـ موج می‌زند که باید ارزیابی دیگری در مورد آن صورت گیرد.
«موسیقی امروز در صدا و سیما و مجالس موجه، یا محمل پیام است یا مفصل پیام است یا مقدمة پیام است یا مؤخره پیام است یا مرکب پیام است و یا متن پیام است.»31
توضیح اینکه هیچ‌کس کاربرد بسیار زیاد و فراگیر فیلم ده فرمان، (شرح حال حضرت موسی علیه‌السلام) فیلم باراباس (زندگی حضرت عیسی علیه‌السلام) و محمد رسول‌الله را انکار نمی‌کند و هیچ انسان سلیم‌النفسی نیست که از موسیقی متن فیلم و سریال امام علی(ع) لذت نبرده باشد. یعنی اینکه امروزه که موسیقی را به برکت جمهوری اسلامی از جلسه‌های فحشاء و فساد شاهان و درباریان و صاحبان زر و زور و تزویر بیرون کشیده‌ایم و به عنوان ابزاری قدرتمند به خدمت اسلام درآورده‌ایم و در رأس تمامی امور حضرت امام خمینی(س) بنیانگذار جمهوری اسلامی خود در آن‌جا نمایندگانی داشته و خود گاهی از مستمعین و تأییدکنندگان آنها بوده است، جا دارد که روزی نو را آغاز کنیم و روزی دیگری را بخوریم.
خداوند متعال در قرآن کریم نیز حدود 9 مورد در آیات متعدد به «صور اسرافیل» و استفاده از آن برای اطلاع‌رسانی و جمع کردن همگان در محشر و تحقق وعده الهی واقعة عظیم قیامت و رستاخیز و نشانی‌های آن روز اشاره فرموده است.32

موسیقی در چهارچوب شرع
به طور قطع علمای عظام و مجتهدین کرام همیشه حافظ و پاسدار و مرزدار دین مبین اسلام بوده و هستند. از آنجا که عموم مردم فرصت تحقیق و تفحص را ندارند، آن بزرگواران که با جد و جهد و تلاش بسیار، به درجه اجتهاد می‌رسند، در راستای خدمت به خلق سر از پا نمی‌شناسند: و یافته خود را بدون منّت ارائه می‌دهند که ما استفاده کنیم. جا دارد در همین‌جا برای آنها طلب خیر کنیم و تأیید و توفیق روز‌افزون آنها را از خداوند منّان بخواهیم.
بنابر آنچه ارباب رأی و صاحبان فن می‌گویند، فقه شیعه همیشه در حال پویایی است و با زمان پیش می رود، فقیهان از رکود پرهیز می‌کنند، لذا ما می‌توانیم در مسائل نوین از مجتهدین والامقام استفتاء کنیم.
اما موسیقی از جمله مقوله‌هایی است که نظرهای متفاوت و تعدد آراء در برداشته، تأویل در آن به چشم می‌خورد که اکثریت جامعه نیز از حکم صریح آن بی‌اطلاع مانده‌اند، مگر یک چیز که همه علما به آن رأی داده‌اند و مورد اتفاق‌نظر است.
«اگر آوازی دارای سه شرط ترجیع، طرب‌انگیزی و مناسب با مجالس لهو و لعب باشد حرام است.»33
«صوتی که با ترجیع و طرب همراه بوَد. و مناسب با مجالس لهو و لعب باشد، غناء و حرام است.»34
اما در مورد غناء و تفسیر آن معنی و مفهوم دقیق و جامعی در دست نیست و در مورد موسیقی، نظرهای مختلفی داده شده است:
در بعضی از کتب احادیث به «قول الزّور» و «لهوالحدیث» اشاره شده که شرح آن داده شد، و انتساب آن به موسیقی و غناء می‌تواند در حدّ تأویل و یا تعبیر و یا... باشد و نظرهای متضادی در این میان اعمال شده است که بعضی موسیقی و غنا را در دو مقوله جدا از هم دانسته و نظر داده‌اند.35
بعضی غناء و موسیقی (هر دو را) حرام دانسته‌اند.36 و بعضی به غنای محلَّل و محرَّم قائل هستند.
بعضی موسیقی را لغت یونانی و مترادف آن را در عربی «غناء» دانسته‌اند.37
بعضی تشخیص موسیقی را به عهده عرف گذاشته‌اند.38
و بعضی تشخیص عرف را نیز شرط ندانسته‌ و آن را حرام دانسته‌اند39 و بر اساس احادیث و روایات وارده، احکام صادره را بیان داشته‌اند.40
بر اساس مطالب بالا، پرسش‌هایی بیشمار برای محققین و علاقمندان حاصل می‌شود و گرهی بر گره‌ها افزوده می‌شود.
آیا احادیثی که به آن اشاره شده، مورد اتّفاق نظرِ اهل حدیث است؟
اگر حقیقت روشن بود، آیا اینقدر تعدد آراء بوجود می‌آمد؟
بعضی از مقلدین سه شرط اصلی رجع، طرب‌انگیزی و لهو و لعب را برای حرمت لازم می‌دانند و عده‌ای از تک‌تک آنها نیز اجتناب می‌کنند؟ و عدّه‌ای غنا را مباح می‌دانند.
آیا احادیث موجود مربوط به بُعد زمان و مکان‌های خاصّی نبوده است؟ و آیا می‌شود آن را به همه‌جا تسرّی داد؟ در صورتی که بعضاً صاحبنظران آن را به زمان خاصی (زمان خلفای بنی‌امیّه و بنی‌عباس) نسبت داده‌اند.
آیا تعاریف متمایز و متضاد به جای ایجاد وحدت و همدلی باعث تفرقه در جامعه نمی‌شود؟ ما می‌دانیم که گاهی اشعار غنایی، حماسی و معنوی هستند. همان‌طور موسیقی نیز حالاتی دارد که در روح و روان انسان‌های متفاوت تأثیر مختلفی دارد، پس چطور می‌شود که همگان از حکم واحدی تبعیت کنند؟
آیا نظرهای متفاوت در محافل و مجالس اتّحاد ما را کمرنگ نمی‌کند؟ آیا ایجاد تفرقه جایز است؟
آیا جایی که مراجع به نظریات کاملاً مشترکی نمی‌رسند، مقلدین آنها می‌توانند به نظرهای مشترکی برسند؟
به طور قطع باید چاره‌ای باشد. که از آن میان به نظرها و روش حضرت امام خمینی مراجعه می‌کنیم: معظم‌له در جواب سؤالات فرمودند: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.41
ابتدا اینجانب باید اقرار کنم که خود در تشخیص صداها مشکوک هستم چون ماهیّت آنها را نمی‌شناسم و هرچه فرمودة صاحبنظران را می‌خوانم ـ به دلیل تفاوت تأویل، تفسیر، تشریح و تعریف ـ مشکلی بر مشکلاتم افزوده می‌شود، در نتیجه سؤالاتم هر روز افزونی می‌یابد و در طول دو سالی که متناوباً به این مسأله پرداخته‌ام، جواب قطعی کاملی نیافته‌ام.
نتیجه: چون مشکوک هستم برای من اشکالی ندارد.

غنا و موسیقی از نظر امام خمینی
س: شنیدن و نواختن موسیقی که امروز به نام سرودهای انقلابی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران شنیده می‌شود چه صورتی دارد و در صورت مجوز شرعی، موسیقی فوق، تعلیم و تعلّم موسیقی و نیز خرید و فروش ابزار و آلات موسیقی به منظور فوق چه صورت دارد؟
ج: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و خرید و فروش آلات مختصّ به لهو جایز نیست و در آلات مشترکه اشکال ندارد.
س: حکم صداهایی که از صدا و سیما پخش می‌شود و بعضی از آنها در زمان طاغوت پخش می‌شد و بعض دیگر موزیک متن فیلم‌های خارجی است و بعضی موسیقی بدون صدای خوانندگان زمان طاغوت است، موارد مباح و حرام آنها را بیان فرمائید؟
ج: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.
س: متمنّی است فتوای امام را در مورد سؤالات زیر مرقوم فرمایید؟
1ـ آیا موسیقی‌هایی که در حال حاضر در رادیو و تلویزیون نواخته و خوانده می‌شود مجاز است؟
2ـ آیا یادگیری آلات موسیقی به عنوان نواختن و همراهی سرودهای انقلاب و مذهبی ـ عرفانی مجاز است؟
ج ـ 1 و 2: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و یادگیری هم حکم اصل آن را دارد.
س: حکم موسیقی چیست و به چه نوع آهنگهایی موسیقی گفته می‌شود و با صدای مشکوک چه فرقی می‌کند و آیا آهنگهایی که رادیو و تلویزیون پخش می‌کند از نظر شرعی اشکال دارد؟
ج: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و تشخیص با عرف است.
خواندن آیات قرآن به صورت سرود و آهنگ‌دار جایز است یا نه؟
ج: اگر مطرب باشد جایز نیست.
س: ما مسئولان برنامة صبح جمعه هستیم و در برنامه گهگاهی قطعات کوتاه شعر و قطعات ادبی خوانده می‌شود برای اینکه این قسمت از برنامه به صورت خشک اجرا نگردد از یک نوع قطعات موزیک در فواصل و در زیر صدای گوینده استفاده می‌کنیم که در اصطلاح واحد موزیک صدای جمهوری اسلامی ایران به آنها «ساز سُلُو» به معنای ساز تنها گفته می‌شود. این قطعات اکثراً از میان آثار موسیقی‌دان‌های به نام و خوب می‌باشد و محتوای اکثر آنها دور از ابتذال و طرب است. آیا استفاده و پخش این چنین قطعات موزیک توأم با مطلب و شعر اشکال شرعی دارد یا نه؟
ج: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.
س: بعضی از سرودهایی که از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود آهنگهای تندی دارد که حتی انسان را از حالت طبیعی خارج می‌نماید، شنیدن این نوع سرودها چه حکمی دارد؟
و آیا شنیدن کلیه آهنگهایی که از رادیو پخش می‌شود موافق شرع است؟
و دیگر اینکه نواختن آهنگ برای نوازنده چه حکمی دارد؟ مثلاً شخصی که آهنگهای شهید مطهری را می‌نوازد و این غم‌انگیز است او چه حکمی دارد؟
ج: موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.
س: در حال نگاه کردن فیلم‌های تلویزیونی که گاهی زنهای بی‌حجاب نیز دارد و گوش دادن به صدای تاری که نواخته می‌شود چه صورت دارد؟
ج: نظر به فیلم اجنبیه که صاحبش را نمی‌شناسد و ریبه و فساد در آن نیست اشکال ندارد و موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.
س: موزیک نظامی و سرودهایی که از رادیو و تلویزیون پخش می‌شود و همچنین سرودهایی که به وسیله خانمها در حضور مردها اجرا می‌شود شرعاً جایز هستند یا خیر؟
ج: اشکال ندارد مگر محرز باشد که موسیقی مطرب است.
س: هیئت‌های نوازنده و کسانی که در مراسم تشییع جنازة شهدا موزیک عزا می‌زنند از لحاظ شرعی چه حکمی دارند؟ و آیا خرید و فروش آن لوازم حرام است یا خیر؟
ج: خرید و فروش آلات لهو حرام است و موسیقی مطرب جایز نیست و صداهای مشکوک مانع ندارد.42
در خاتمه اینجانب می‌خواهم بگویم شاید حضرت امام با تکرار جواب «صداهای مشکوک مانع ندارد» ـ در مسایل فوق تخصصی موسیقی و غنا که تشخیص آن برای مدعیّان نیز دشوار است که هنوز به جواب واحدی نرسیده‌اند ـ می‌خواهد بگوید تشخیص با خود افرادست.
در این باره با مدیرکل شعر و موسیقی صدا و سیما نیز صحبتی داشتم و ایشان فرمودند:
«حضرت امام از نحوة فعالیت ما آگاه بودند و خوشبختانه کار صدا و سیما مورد تأیید ایشان بود، مگر در مواقعی که تذکراتی هم می‌دادند.»
و نظر اهل فن را جویا می‌شویم که می‌فرمایند: بعضی از احادیث مربوط به مواقع خاصی بوده است: یعنی شرایط که شاهان و سلاطین و صاحبان زر و زور و تزویر غاصبانه بر مسند اسلام تکیه زده بودند و به عیش و نوش و لهو و لعب می‌پرداختند، شیعیان مطلع به خدمت ائمه معصومین(ع) می‌رسیدند و نظر آنان را جویا می‌شدند و امام کلیه آن مراحل را اعم از سازندگی و نوازندگی و خوانندگی و شرکت در آن مجالس و تهیه لوازم را برای جلوگیری از اشاعه فساد ممنوع می‌کردند، شاید هم برای اینکه بگویند آنها غاصب هستند و یا راه آنها راه اسلام محمّدی نیست.
در خاتمه فرموده آیت‌الله محمدهادی معرفت بیش از همه نظرم را جلب کرد که فرموده‌اند: «هر چه درباره آن نهی و تحریمی قطعی از جانب شرع نرسیده باشد به حکم اولی مباح و حلال است؛ از جمله استعمال آلات موسیقی»
اما یک حقیقت را هیچ‌گاه نمی‌توان از نظر دور داشت و آن اینکه علمای والامقام که حافظ مرزهای اسلامی هستند، مرز شرک و توحید، مؤمن و منافق، حلال و حرام، حق و باطل، محرم و نامحرم، تولی و تبری، امر و نهی را برای ما روشن کرده‌اند، تا خوب را از بد بازشناسیم و از افراط مصون باشیم، مبادا که خدای ناکرده ضمن استفاده از زیبایی‌ها و الحان خوش، آنچنان افراط ورزیم و در جلسه‌های مختلط به رقص و پایکوبی و دست‌افشانی و کف زدن بپردازیم که همه گناهان را یکجا انجام دهیم، با آنکه در آغاز، آن مجلس برای رساندن پیامی مباح ایجاد شده است.
«طرب افسرده کند گر چه ز حد درگذرد آب حیوان بکشد چونکه ز سر درگذرد»
مسؤولان امر باید مراقب این نکته باشند که استعمار برای به زانو درآوردن ملتی غیرتمند. از راه اشاعه فحشاء و فساد، لهو و لعب، فسق و فجور وارد می‌شود و غیرت و همبستگی را با ایجاد تفرقه و خوشگذرانی‌های افراطی از آنها می‌گیرد؛ پس زینهار که خدای ناکرده از چاله در چاه نیفتیم! که به یقین در آن موقع مراجع عالیقدر ساکت نخواهند بود؛ همچنانکه حضرت امام خمینی نیز به موقع، تذکرات لازم را می‌دادند.
باید بدانیم هر مقبولیتی مشروعیت ندارد و با به کار بردن واژه اصیل، ناب، سنتی، آرام و امثالهم اگر در حدّ حرام باشد، حلال نمی‌شود. نیّت، کیفیت اجرا و نوع مجلس. حائز اهمیت است و مرزها را باید شناخت.
امید است مراتب و مراحل موضوع با حُجیّت عقل آنچنان سر و سامان بگیرد که جوانان متدین، احساس گناه نکنند؛ از طرفی برای پُر کردن اوقات خود به نوارهای مُبتذل و گمراه‌کننده وارداتی غربی که همراه افکار شوم استعمارگران به کشورهای اسلامی و جهان سوم صادر می‌شود، فرو نروند؛ بدین‌لحاظ لازم است هرچه سریع‌تر آنچه را که حلال است به آنها تقدیم کنیم تا بتوانیم از آنچه حرام است آنان را بازداریم و آنها نیز در اثر محروم ماندن از حلال به روی حرام آغوش نگشایند؛ چنانچه خداوند نیز در قرآن کریم امر به معروف را بر نهی از منکر مقدم داشته است.
اما، آواها، نواها و ادوات موسیقی که در اشعار می‌آید، گاه کنایه از مژده، نوید و تأییدی است از غیب برای آنها، بدین لحاظ است که آنها را به عنوان هاتف غیبی، سروش و الهام نیز به کار برده‌اند.
از قمری و کبک و هَزار آید نوای اَرغنون وز سیره و کوکو و سار، آواز چنگ راستین (امام خمینی)

خلاصه،
یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فیِ السَماواتِ وَ الارض43 تسبیح می‌کند از برای خداوند آنچه در آسمان و زمین است. (قرآن کریم)
آنجا که دلی باشد، به یقین موسیقی وجود خواهد داشت، خواه بنوازند و یا ننوازند.
که با اعتقاد به آیه بالا و الهام‌بخشی از آن آیه، جمادات و نباتات و همة عرصة کائنات دائماً در گوش جان ما می‌سرایند.
ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم با شما نامحرمان ما خامُشیم (مولوی)
به یقین این بررسی اجمالی بدون اشکال نخواهد بود. امید است منتقدان و صاحب‌نظران با ارشاد خود، نگارنده را رشد دهند و امیدوارم در ادامه تحقیق، توفیق، رفیق راه باشد.
همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس که دراز است ره مقصد و من نوسفرم (حافظ)

منابع و مآخذ

قرآن کریم
استفتائات مراجع عالیقدر
تفسیر صافی
روزنامه اطلاعات 25 فروردین 75
رهنمون
عیون‌الاخبار الرضا جلد 2
فرهنگ خرد
فرهنگ معین
کیهان اندیشه شماره 28
گناهان کبیره
میزان الحکمه
هفته‌نامه فرهیختگان
فصل‌نامه متین (پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی)
استفتائات حضرت امام خمینی
حافظ و موسیقی، حسینعلی ملّاح
اشعاری که با علامت * مشخص شده مربوط به نگارنده مقاله است.

پی نوشت :

1. قرآن کریم، سوره صافات، آیات 24 و 25.
2. اطلاعات، شنبه 25 فروردین 1375، ص 7.
3. برگرفته از رسائل اخوان الصفادر (همان منبع).
4. فرهنگ معین.
5. فرهنگ معین.
6. اطلاعات، شنبه 25 فروردین 1375، ص 7.
7. رهنمون، غلامحسین ذوالفقاری، فرموده حافظ عارف
8. رهنمون، غلامحسین ذوالفقاری، فرموده: موزار
9. فرهنگ خرد.
10. فرهنگ خرد.
11. قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 32.
12. تفسیری از آیت‌الله معرفت (پرسش و پاسخ در زمینه علوم اسلامی (29) بخش فقه مندرج در اطلاعات 25 فروردین 75، ص 7).
13. تفسیر صافی، ج 2، ص 828 (همان منبع).
14. تفسیری از آیت‌الله معرفت (پرسش و پاسخ در زمینه علوم اسلامی، (29) بخش فقه مندرج در اطلاعات 25 فروردین 75، ص 7).
15. برگرفته از مجله کیهان اندیشه، شماره 28. و برگرفته از اطلاعات شماره 20740، ص 7.
16. قرآن کریم، سوره والضحی والیل اذا سجی ما ودعک ربک و ما قلی (که در این آیات سجعی به کار رفته که خداوند بر زیبایی ظاهری آن نیز افزوده است.)
17. قرآن کریم، سوره حج، آیه 30.
18. قرآن کریم، سوره لقمان، آیه 6.
19. بر اساس برداشت از احادیث و آیات وارده در میزان الحکمة، آقای محمدی ری شهری.
20. بر اساس برداشت از کتاب گناهان کبیره آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب.
21. بر اساس برداشت از کتاب گناهان کبیره آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب.
22. کتاب مسالک باب‌النکاح، زین‌الدین شهید ثانی. و برگرفته از اطلاعات شماره 20740.
23. برگرفته از اطلاعات شماره 20740، همچنین رجوع شود به پژوهشنامة متین، شماره 17 صفحات 16 و... مقالة آیت‌الله بجنوردی.
24. عیون اخبار الرضا به فرموده رسول گرامی اسلام(ص).
25. فرموده امام محمد باقر(ع).
26. اطلاعات شماره 20740.
27. رجوع شود به گناهان کبیره. (در جای دیگری «دو نوع غناء داریم، غنای محلِّل و غنای محرَّم» پژوهشنامه متین، شماره 17، ص 27)
28. اطلاعات شماره 20740.
29. قرآن کریم، تفسیر و ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
30. قرآن کریم، سوره لقمان آیه 6، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
31. با الهام از فرمایش استاد علی معلم دامغانی مدیریت محترم شعر و موسیقی سیمای جمهوری اسلامی ایران.
32. به آیات سوره‌های انعام / 73، کهف/ 18، طه/ 102، مؤمنون/ 23، ق/ 50، حاقه/ 69، نباء/ 78، زمر/ 39 و نمل/ 27 مراجعه فرمایید.
33. می‌توانید به استفتائات مراجع عالیقدر مراجعه کنید و نظر مشترک آنان را خود ببینید.
34. می‌توانید به استفتائات مراجعه عالیقدر مراجعه کنید و نظر مشترک آنان را خود ببینید.
35. مثل حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی.
36. مثل حضرت آیت‌الله دستغیب در گناهان کبیره.
37. مثل حضرت آیت‌الله محمدهادی معرفت.
38. حضرت آیت‌الله شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی.
39. رجوع شود به باب غنا، ص 21 ـ 4418 کتاب میزان‌الحکمة.
40. همان.
41. به استفتائات حضرت امام خمینی، صفحات 11 تا 20، جلد اول، چاپ سال 1366 مراجعه فرمایید.
42. نمونه‌هایی از استفتائات از حضرت امام خمینی، صفحات 11 تا 18.
43. قرآن کریم، سورة جمعه، آیه 1.
منبع:پایگاه اطلاع رسانی حوزه

کلمات کلیدی :